پرسش: آیا افسردگی می‌تواند باعث اعتیاد گردد؟
پاسخ: برای فهمیدن این که فردی دچار افسردگی است یا نه، باید آن فرد توسط روان‌شناس یا روان‌پزشک تحت بررسی قرار گیرد. آن‌ها پس از تشخیص ممکن است روش درمان خاصی مانند دارو درمانی یا ترکیبی از دارو درمانی و روان‌درمانی را تجویز کنند. افسردگی دارای نشانه‌های زیر، در طول یک مدّت طولانی است:
- بی‌علاقگی به انجام کار و لذت نبردن از فعالیت‌های مختلف.
- افزایش یا کاهش زیاد وزن.
- حالت غم و اندوه در بخش اعظم شبانه‌روز.
- کم‌خوابی یا پرخوابی.
- کندی در حرکات.
- خستگی و کمبود انرژی.
- مشکل در تمرکز و تصمیم‌گیری.
- فکر کردن به خودکشی یا مرگ.
این علائم نمی‌توانند صرفاً ریشه در مصرف الکل یا دارو (اعم از آرامبخش، مسکن و مواد مخدّر) داشته باشند. امّا می‌توانند باعث شوند که فرد برای بهتر کردن حال خود به الکل یا دارو روی بیاورد و در نتیجه، زمینه‌ساز اعتیاد گردند. اگر این اتفاق روی دهد، اعتیاد خود مشکل دیگری می‌شود. فردی که درگیر این شرایط است باید پرسش‌های زیر را از خود بکند:
- آیا علّت مشروب‌خواری، سیگارکشی، قمار یا استفاده از داروها برای کاهش عوارض فوق و این که حالم بهتر شود است؟
- آیا پیش از آن که مشروب‌خواری، سیگارکشی، قمار یا مصرف دارو را شروع کنم از هیچیک از نشانه‌ها و عوارض فوق رنج می‌بردم؟
- آیا با این کارها واقعاً حالم بهتر می‌شود؟
کمک گرفتن از متخصص برای حل این مشکل اهمیت دارد.
پرسش: تعریف اعتیاد چیست؟
پاسخ: هنگامی که فرد به مثلاً الکل، قمار، سیگار یا مواد مخدّر معتاد باشد، از نظر جسمی و روانی به آن وابستگی دارد و در صورت مصرف نکردن یا انجام ندادن آن دچار عوارض ترک دارو و یا مقاومت می‌شود. مقاومت بدین معنی که باید در طول زمان، مقدار بیشتری مصرف کند تا به اثر مطلوب دست یابد.
عوارض ترک دارو، واکنش‌های جسمی ناخوشایندی هستند که به هنگام قطع یا کاهش مصرف بروز می‌کنند. این نشانه‌ها از تهوع، دردهای عضلانی و تب گرفته تا مشکل در تمرکز، بی‌خوابی، اضطراب و خواب‌های بد متغیر است. امّا کسانی که عوارض ترک دارو یا مقاومت ندارند نیز می‌توانند هنوز وابستگی داشته باشند. آن‌ها به طور مکرّر و بدون موفقیت سعی می‌کنند مصرف مواد را کاهش داده یا کنترل کنند و یا این که بیشتر و طولانی‌تر از آنچه می‌خواستند مصرف می‌کنند. تهیه مواد، مصرف آن و برطرف شدن اثرات مصرف آن معمولاً زمان زیادی می‌گیرد. بنابراین، این گونه افراد از فعالیت‌های مهمی چون کار، تحصیل یا ارتباطات اجتماعی باز می‌مانند. یکی از خصوصیات وابستگی این است که فرد نتواند مصرف مواد را کنترل یا متوقف کند. در این افراد همواره نوعی فشار و یک نیاز غیرقابل مقاومت برای مصرف مواد وجود دارد.
برای این که بتوانیم تشخیص دهیم فردی معتاد است، باید شرایطی که از سوی سازمان بهداشت جهانی ( WHO ) تعریف شده در او وجود داشته باشد. این شرایط عبارتند از:
- مقاومت (نیاز بیشتر برای اثربخشی).
- وابستگی روانی (تمایل، از خیلی کم تا خیلی زیاد).
- نشانه‌های ترک دارو (واکنش‌های جسمی و فیزیکی پس از قطع مصرف).
- مصرف مواد یا انجام رفتاری خاص برای کاهش نشانه‌های ترک دارو.
- تلاش ناموفق برای کنترل مصرف یا رفتار.
- صرف زمان زیاد برای مصرف یا انجام یک رفتار یا برای بازگشت به حال عادی.
- تأثیرات زیانبار بر اثر مصرف، بر روی خود فرد معتاد یا افرادی که پیرامونش قرار دارند (مشکلات در محیط کار یا مدرسه، بحث و جدل با مردم، بیماری، زمان کمتری اختصاص دادن به کارهای مورد علاقه).
- مصرف بیشتر یا طولانی‌تر از میزان در نظر گرفته شده.
- ادامه مصرف حتی در صورت آگاهی از زیانبار بودن آن.
حتی وجود چند تا از شرایط فوق در یک فرد برای وابسته دانستن او کافیست.
پرسش: چه موقع و تحت چه شرایطی اعتیاد بروز می‌کند؟
پاسخ: اعتیاد مثل شکستگی استخوان یا یک ویروس نیست که علّت مشخص و تصویر بالینی داشته باشد. این درست نیست که وجود نوعی از شخصیت یا شرایط خاص به اعتیاد فرد می‌انجامد. آنچه درست است این است که خطر ابتلاء به اعتیاد تحت برخی شرایط خاص شخصی و اجتماعی بیشتر است. این شرایط در زیر شرح داده شده‌اند:
اجتماعی: زمینه خانوادگی، همکلاسی‌ها و دوستان همگی بر فرد و رفتارش تأثیر می‌گذارند. هنگامی که گروهی که به آن تعلّق دارید، مصرف مواد خاصی را «عادی» تلّقی کنند، احتمال مصرف توسط شما نیز بیشتر می‌شود.
روانی: تعیین این که آیا برخی ویژگی‌های شخصیتی خاص به اعتیاد می‌انجامد یا نه، هنوز امکان‌پذیر نیست امّا آنچه مشخص شده این است که معتادان غالباً از ضعف ساختار و شفافیت در تعلیم و تربیت رنج می‌برند. عوامل دیگر عبارتند از کمبود امنیت، عشق و توجه. همچنین توجه بیش از حد از سوی پدر و مادر و یا ساختارهای خشک آموزشی و تحصیلی نیز می‌توانند نقش داشته باشند. خانواده‌ای که در آن‌ها پدر یا مادر به مصرف بیش از حدّ الکل بپردازد، زمینه‌ساز اعتیاد فرزندان است. همچنین آسیبهای دوران جوانی (رویدادهای سخت و شدید) مانند سوء استفاده جنسی و یا ضرب و شتم جسمی می‌تواند نقش داشته باشد.
پرسش: داروهای اعتیاد آور کدامند؟
پاسخ: داروها از موادی تشکیل شده‌اند که بر حالت ذهن تأثیر می‌گذارند و علت استفاده از آن‌ها نیز همین است. مردمی که از آن‌ها استفاده می‌کنند می‌خواهند تأثیرات داروها را تجربه کنند. برخی داروها، مثل داروهایی که برای بیماری صرع تجویز می‌شوند، بر حالت‌های ذهنی تأثیر می‌گذارند امّا بدان دلیل نیست که مورد استفاده قرار می‌گیرند. ریتالین/کنسرتا دارویی است که می‌تواند برای ADHD (اختلال نقص توجه/بیش فعالی) مورد استفاده واقع شود امّا اکنون به عنوان یک داروی نشاط‌آور نیز مصرف می‌گردد. هنگامی که صحبت از داروهای اعتیادآور می‌شود منظور این دسته از داروها هستند.
داروهای نشاط‌آور که باعث سرخوشی در فرد مصرف کننده می‌گردند را می‌توان به چند طریق گروه‌بندی کرد، مثلاً مجاز و غیرمجاز. الکل و توتون در اغلب کشورها مجاز هستند در حالی که حشیش، ماری‌جوانا، کوکائین، اسپید، XTC و هروئین در اغلب کشورها غیرمجاز می‌باشند.
نوع دیگری از گروه‌بندی این گونه داروها که متداولتر است با توجه به تأثیر آن‌ها بر هشیاری انسان صورت می‌گیرد. در این نحوه تقسیم‌بندی، داروها به سه دسته تقسیم می‌شوند: داروهای آرامبخش، داروهای انرژی‌زا و محرک و بالاخره داروهایی که ادراک انسان را تغییر می‌دهند (یعنی شما چیزها را به شکل متفاوتی از آن‌گونه که واقعاً هستند می‌بینید یا می‌شنوید). اغلب داروها در این گروه‌بندی قرار می‌گیرند ولی انواع خاصی از داروها هم هستند که به سختی در این قالب جای می‌گیرند.
داروهای آرامبخش و مسکّن عبارتند از: الکل، مواد افیونی و آرامبخش مثل بنزودیازپام و قرص‌های خواب‌آور، مرفین و هروئین. حشیش نیز معمولاً به خاطر اثر آرامبخشش در این دسته قرار می‌گیرد. داروهای انرژی‌زا و محرّک عبارتند از: کافئین، نیکوتین، XTC ، کوکائین، اسپید و آمفتامین.
داروهای تغییر دهنده ادراک عبارتند از: LSD و در مقدار مصرف زیاد، حشیش و ماری‌جوانا.
همان‌گونه که گفته شد برخی داروها به سختی در این تقسیم‌بندی قرار می‌گیرند. مثلاً حشیش معمولاً به خاطر اثر آرامبخشش مصرف می‌شود امّا می‌تواند ادراک فرد را نیز تغییر دهد. XTC نیز چند اثر مختلف دارد. یا روهیپنول هم می‌تواند اثر آرامبخش داشته باشد و هم اثر تحریک‌کنندگی. داروهای آرامبخش نیز گاهی به عنوان داروهای نشاط‌آور مصرف می‌گردند.
پرسش: چرا معتادان به دیگران چیزی در مورد اعتیادشان نمی‌گویند؟ چرا آن را انکار و از دیگران مخفی می‌کنند؟ اگر از پذیرش اعتیاد خود می‌ترسید چکار باید بکنید؟
پاسخ: اقرار به داشتن اعتیاد نزد دیگران دشوار است زیرا نمی‌دانیم واکنش آن‌ها چه خواهد بود. بنابراین معمولاً ترجیح می‌دهیم ساکت بمانیم. علّت آن که اغلب معتادان، اعتیادشان را مخفی نگاه می‌دارند این است که نمی‌خواهند دیگران درباره آن‌ها تفکر منفی داشته باشند. همه می‌خواهند به عنوان یک آدم خوب در نظر گرفته شوند، مورد تحسین و تعریف قرار گیرند و هیچکس نمی‌خواهد درباره‌اش قضاوت منفی صورت گیرد. با این حال، پرسش اصلی این است که آیا اگر دیگران را از اعیتاد خود آگاه کنیم، واقعاً همه آ ن‌ها درباره ما منفی فکر خواهند کرد؟ پاسخ این سوال منفی است. بعضی‌ها به ما علاقه‌مندند و می‌خواهند کمک کنند. برخی دیگر از این که محرمشان دانسته‌ایم احساس غرور خواهند کرد. و بالاخره، پزشکان هم حتماً می‌توانند ما را کمک کنند. اگر با همه این‌ها هنوز این کار برایتان سخت است می‌توانید به شماره تلفن‌های خاصی که برای کمک به معتادان در نظر گرفته شده تلفن کنید و مشکلتان را به راحتی با آن‌ها در میان بگذارید. مشاوره تلفنی با یک روان‌شناس نیز راه ساده دیگری است که بدون محظورات ناشی از شناسایی شدن به شما امکان می‌دهد از راهنمائی‌های یک متخصص استفاده کنید.
پرسش: آیا داروهای غیر اعتیادآور هم وجود دارند؟
پاسخ: احتمال کمی وجود دارد که داروی نشاط‌آور و سرخوش کننده‌ای وجود داشته باشد که برای هیچکس اعتیادآور نباشد. داروهای آرامبخش، شادی‌آور و انرژی‌زا مردم را به مصرف کردنشان تشویق می‌کنند. به ویژه افرادی که نمی‌توانند آرامش یا شادی را به اراده خود به دست آورند همواره نیاز به این مواد را حس می‌کنند و به راحتی به سوء مصرف این‌گونه داروها می‌پردازند.
داروهای نشاط‌آور از لحاظ اعتیاد، تفاوت‌های عمده‌ای با یکدیگر دارند. تمام داروهای نشاط‌آور می‌توانند برای شما از نظر ذهنی وابستگی به وجود آورند، امّا برخی از آن‌ها حتی می‌توانند شما را از نظر جسمی و فیزیکی نیز وابسته سازند. فردی که به دلیل برخی مشکلات در زندگیش نمی‌تواند شاد باشد و به مصرف یکی از انواع داروهای نشاط‌آور روی می‌آورد، ممکن است این شادی مصنوعی را به دست آورد ولی آن مشکلات همچنان حل نشده در زندگیش باقی خواهند ماند. و در نتیجه، جلوی رشد شخصی‌اش گرفته می‌شود. به این دلیل است که بسیاری از مردم هر روز حشیش می‌کشند. آن‌ها در واقع می‌خواهند از دست مشکلاتشان فرار کنند. بعضی از داروهای نشاط‌آور، خیلی اعتیادآور نیستند امّا آسیبهای جسمی به بار می‌آورند: مثلاً تعداد معتادان به XTC زیاد نیست امّا پژوهش‌ها نشان داده‌اند که مصرف آن می‌تواند به عصب‌های خاصی آسیب رساند. اگر به توتون نگاه کنیم، احتمال اعتیاد و آسیبهای جسمی بسیار زیاد است ولی احتمال شکست و ناکامی اجتماعی به آن زیادی نیست.
بنابراین، داروهای غیراعتیادآور باید شرایط متعددی داشته باشند: نباید رشد شخصی شما را مختل کنند یا بر آن اثر بگذارند، نباید اعتیادآور باشند، نباید آسیبهای جسمی به بار آورند و نباید باعث شکست اجتماعی گردند.
پرسش: نشانه‌های الکلی بودن و سوء مصرف دارو چیست؟ از کجا می‌توان فهمید که یک نفر چه دارویی مصرف می‌کند؟
پاسخ: در زیر به برخی ویژگی‌های استفاده از داروهای نشاط‌آور اشاره خواهیم کرد امّا ابتدا اجازه دهید چند مطلب را برایتان توضیح دهیم.
برای کشف این که آیا کسی از دارو استفاده می‌کند یا نه بهتر است با او به گفتگو برخیزید تا آن که پنهانی او را زیر نظر بگیرید. قبل از شروع گفتگو، دانستن این نکته اهمیت دارد که چرا فرد می‌خواهد مصرف دارو را پنهان کند. غالباً علتش ترس از برخی واکنش‌های خاص است. بنابراین چنانچه لحن صحبت شما سرزنش آمیز نباشد و بر عکس از خود علاقه‌مندی نشان دهید و در مورد وضعیت پیش آمده به طور باز و راحت صحبت کنید، آن فرد به احتمال زیاد علاقه‌مند به گفتگو با شما خواهد بود. نکته دیگر این که خوب است بدانید پس از آن که موضوع مصرف دارو را به میان کشیدید چه باید بکنید. بسیاری از مردم تنها می‌خواهند از کار دیگران سر در بیاورند و پس از آن کار دیگری انجام نمی‌دهند. خوب است در گفتگوهای بعدی، مصرف و سوء مصرف داروها یا دلایل مصرف دارو و جایگزین‌های احتمالی را موضوع بحث قرار دهید.
مشکلی که در نشانه‌های زیر وجود دارد این است که ممکن است آن‌ها مربوط به یک چیز کاملاً متفاوت باشند. چنانچه توجه بیش از حدّی به برخی نشانه‌ها به خرج دهید، ممکن است مثلاً غم عشق را با مصرف دارو و اعتیاد اشتباه بگیرید.
مشخصه عمومی مصرف دارو، تغییر حالت است: یک دقیقه یک نفر ممکن است خیلی سرحال باشد و دقیقه بعد خیلی افسرده، یا یک دقیقه حضور ذهن داشته باشد و دقیقه بعد کاملاً حواس‌پرت. مصرف مداوم، زندگی فرد را بیشتر و بیشتر بر روی داروها متمرکز می‌سازد. مصرف هر مادّه، خصوصیات خاص خود را دارد:
- الکل: نفس آدم بوی الکل می‌دهد،باز شدن مردمک چشم، خوش و سرحال، پر سروصدا، جسارت بیشتر، خجالت کمتر.
- حشیش: چشمان قرمز، باز شدن مردمک چشم، سرخوشی، خواب‌آلودگی، کندی و رخوت، بی توجه به چیزی که هم اکنون گفته شد، خنده زیاد، پراشتهایی، سنگین شدن بازوها و پاها.
- XTC : باز شدن مردمک چشم، سرخوشی، پرانرژی و پرحرف، روز بعد: خسته و کوفته، بی‌حال و احساس تهی بودن.
- آمفتامین‌ها: باز شدن مردمک چشم، پرانرژی، پرحرف، رنگ پریده و بی‌قرار. روز بعد: خسته و کوفته، عصبانی، بی‌حال و احساس تهی بودن.
- کوکائین: باز شدن مردمک چشم (نه همیشه)، زود به زود دستشویی رفتن، سرخوش و شاد، پرانرژی، پرحرف، رنگ پریده، بی‌احتیاط و بی‌پروا، عصبانی، پرحرارت، روز بعد: بی‌حال، خسته و کوفته، احساس تهی‌بودن.
- LSD : باز شدن مردمک چشم، ایده‌های عجیب و غریب، توهّم.
- هروئین: باریک شدن مردمک چشم، پلک‌های تقریباً بسته، نگاه مات و بهت‌زده، منفعل، ساکت، کند نفس کشیدن.
- قمار: کلّ تمرکز بر روی بازی، تصوّر پولدار شدن سریع، قرض کردن پول، بدخوابی، تنها بازی کردن با خود، تمرکز کم.
پرسش: آیا مصرف داروهای نشاط‌آور یا مخدّر می‌تواند به مشکلات قلبی یا حمله قلبی منجر شود؟
پاسخ: از میان این داروها، اسپید و کوکائین مخصوصاً می‌توانند به هنگام مصرف باعث درد و تیرکشیدن در اطراف قلب شوند. این درد به دلیل تنگی عروق اطراف قلب که وظیفه اکسیژن رسانی به قلب را دارند پدید می‌آید. کمبود اکسیژن در قلب می‌تواند باعث دردهایی از نوع تیرکشیدن شود. وقتی اثر دارو برطرف گردد، عروق دوباره باز می‌شوند (غالباً پس از چند ساعت) و درد برطرف می‌شود.
چیزهای دیگری نیز می‌توانند باعث درد قفسه سینه شوند، مثلاً حمله ناشی از اضطراب شدید که شایع‌ترین علّت درد قفسه سینه در جوانان است، خصوصاً آن‌هایی که کوکائین یا اسپید مصرف می‌کنند و حتی پس از آن که مصرف آن را قطع کرده باشند. نشانه‌های حمله ناشی از اضطراب شدید عبارتند از تنفس عمیق و سریع، تپش قلب (ضربان سریع یا نامنظم)، سوزش در انگشتان و اطراف دهان، درد قفسه سینه و ترس از مرگ.
درد ناشی از اضطراب و وحشت، هر چند خیلی شدید است امّا پس از برطرف شدن ترس، آن هم از بین می‌رود. دلیل شناخته شده دیگری که برای درد قفسه سینه وجود دارد، تنگی همیشگی عروق اطراف قلب است، امّا این در افراد مسن‌تر بیشتر شایع است و مربوط به عادت‌های بد مانند مصرف غذاهای چرب، کشیدن سیگار و غیره است. این عادت‌های بد، در بلند مدّت باعث تصلّب شرایین می‌گردند.
گاهی اوقات مصرف اسپید و کوکائین برای همیشه به عروق اطراف قلب آسیب می‌رساند، هر چند این مورد بسیار نادر است. XTC نیز می‌تواند باعث مشکلات قلبی گردد.
